การหมั้นยังจำเป็นอยู่ไหม มุมมองใหม่จากกฎหมายไทยหลังสมรสเท่าเทียม

คนที่จะสมรสกันจะต้องชินกับคำว่า “หมั้นหมายกันไว้ก่อน” กล่าวคือ ก่อนที่ชายหญิงจะทำการสมรสกันต้องประกอบพิธีหมั้นก่อน ซึ่งพิธีหมั้นนั้นเมื่อสืบค้นไป เริ่มตั้งแต่สมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราช (จากหลักฐานของบาทหลวง เดอ ชัวชีย์, เป็นจดหมายเหตุรายวัน การเดินทางไปสู่ประเทศสยามในปี คศ.1685 และ คศ.1686 แปลโดย สันต์ ท.โกมลบุตร) และเป็นประเพณีที่สืบต่อกันมาจนปัจจุบัน ส่วนในแง่ของกฎหมายก็ได้มีการบัญญติรับรองประเพณีนี้มาตลอดนับตั้งแต่กฎหมายล้านนา ในกฎหมายตราสามดวงเองซึ่งพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช ได้ทรงบัญญติกฎหมายนี้ ก็ได้มีบทบัญญติในกฎหมายลักษณะผัวเมีย ที่กล่าวถึงขันหมากต่าง ๆ ที่ใช้ในพิธีหมั้น และเป็นประเพณีที่ผู้ใหญ่ฝ่ายชายและผู้ใหญ่ฝ่ายหญิง เข้ามาร่วมกันจัดการให้บุตรธิดาของตนทำการหมั้น จวบจนปัจจุปันกฎหมายครอบครัวก่อนมีการแก้ไขเพิ่มเติมประมวลกฎหมายแพ่งและพาณิย์ (ฉบับที่ 24) พ.ศ. 2567 (หรือเราเรียกกันว่าการสมรสเท่าเทียม) จากคำพิพากษาศาลฎีกาเท่าที่มีมาก็ได้ยอมรับว่า การหมั้นเป็นประเพณีอย่างหนึ่งในสังคมที่มีลักษณะพิเศษทั้งรูปแบบและบุคคลที่จะเข้าไปเกี่ยวข้องในการหมั้น (กฎหมายครอบครัวนั้นเป็นกฎหมายที่มีลักษณะพิเศษจากกฎหมายอื่นโดยสิ้นเชิง ไม่ว่าจะเป็นการหมั้นหรือการสมรสกฎหมายบังคับว่าคู่กรณีจะต้องเป็นเพศต่างกันซึ่งสัญญาอื่นไม่ได้บังคับในเรื่องเดียวกันนี้ ซึ่งอนุมานได้ว่าการหมั้นมุ่งไปสู่การสมรสคือการเป็นสามีภริยากันเพื่อสร้างครอบครัวมีบุตรหลานที่สืบสายเลือดของตนเอง พูดง่าย ๆ คือ การสืบเผ่าพันธุ์ของมนุษย์นั่นเอง)

ก่อนมีการแก้ไขกฎหมายครอบครัวครั้งล่าสุด (ฉบับที่ 24) บทบัญญติของมาตรา 1437 วรรคแรก บัญญติว่า “การหมั้นจะสมบูรณ์เมื่อฝ่ายชายได้ส่งมอบหรือโอนทรัพย์สินอันเป็นของหมั้นให้แก่หญิงเพื่อเป็นหลักฐานว่าจะสมรสกับหญิงนั้น”

จากบัญญติดังกล่าวจะเห็นได้ว่า โดยสภาพทางเพศแล้วปกติหญิงจะเป็นฝ่ายเสียหายมากกว่าชาย กฎหมายที่เกี่ยวกับการหมั้นตามมาตราข้างต้นนี้มีขึ้นเพื่อปกป้องคุ้มครองฝ่ายที่อาจจะต้องเสียหาย (ซึ่งดูว่าจะเป็นฝ่ายหญิงเสียมากกว่า) เป็นหนทางที่ช่วยคุ้มครองฝ่ายหญิงในเวลาที่ชายผิดสัญญาหมั้น (คือไม่ยอมมาสมรสโดยไม่มีเหตุอันควร) หรือ เมื่อฝ่ายหญิงบอกเลิกสัญญาหมั้น (หญิงไม่ยอมสมรสเพราะชายเป็นฝ่ายผิด) คล้ายกับเป็นทรัพย์สินที่มอบให้หญิงเพื่อเป็นการบรรเทาความเสียหายจากเหตุการณ์ดังกล่าว ซึ่งกฎหมายดังกล่าวนี้ก็เป็นหลักที่สอดคล้องกับประเพณีดั่งเดิมของไทย

และเมื่อมีการแก้ไขกฎหมายครอบครัวครั้งล่าสุด (ฉบับที่ 24) บทบัญญติของมาตรา 1437 วรรคแรก บัญญติว่า “การหมั้นจะสมบูรณ์เมื่อฝ่ายผู้หมั้นได้ส่งมอบหรือโอนทรัพย์สินอันเป็นของหมั้นให้แก่ผู้รับหมั้นเพื่อเป็นหลักฐานว่าจะสมรสกับผู้รับหมั้นนั้น”

จากกฎหมายที่แก้ไขใหม่มาตรานี้ทำให้เห็นว่า ผู้หมั้นและผู้รับหมั้นมิได้ระบุเพศกำเนิดเช่นแต่ก่อนมา กล่าวคือ ผู้ชายไปขอหมั้นผู้ชายได้ ผู้หญิงก็ไปขอหมั้นผู้หญิงด้วยกันได้ หรือแม้แต่ หญิงเองอาจเป็นผู้ไปขอหมั้นผู้ชายได้เช่นกัน ตามกฎหมายที่แก้ไขใหม่นี้ซึ่งโดยเฉพาะถ้าหญิงเป็นผู้หมั้นชายเป็นผู้รับหมั้น ทำให้สะท้อนแนวคิดที่ว่า การหมั้นยังเหมาะสมกับสภาพในสังคมปํจจุบันหรือไม่ ? ซึ่งถ้าในแง่การเท่าเทียมกันทางเพศอาจจะมองดูว่าไม่น่าจะแปลกอะไร แต่ถ้าคำนึงถึงเพศกำเนิด และ ประเพณีที่ตกผลึกจนกลายเป็นกฎหมายแล้วก็ทำให้ชวนคิดว่า การหมั้นยังจะควรมีอยู่ต่อไปอีกหรือไม่ ?